یادی از هوشنگ گلشیری به مناسبت پانزدهمین سال خاموشی او

هوشنگ گلشیری اسفندماه 1316 در اصفهان متولد می‌شود و در چهار-پنج سالگی همراه خانواده به آبادان كوچ می‌كند. او در «نگاهی به حیات خود» می‌نویسد: «از دوره‌ی آغازین اصفهان خاطره‌ی چندانی ندارم، ‌چون همه با اقوال مادر در آمیخته است و در رمان هنوز منتشر نشده‌ی جن‌نامه از آن سود جسته‌ام (كه هنوز تمام نشده است) اما اقامت در آبادان از 1321 تا 1334 باید شكل دهنده‌ی حیات فكری و احساسی من باشد.» و البته این سال‌ها نیز در بخش‌های آغازین رمان جن‌نامه نمود پیدا می‌كند. گلشیری پس از چند كار موقتی - از جمله كار در دفتر اسناد رسمی- در سال 1337 به استخدام آموزش و پرورش در می‌آید و یک سال بعد، در 1338دیپلم ادبی خود را می‌گیرد. اما سال 1338 برای گلشیری، از این حیث كه با انجمن‌های ادبی اصفهان آشنا می‌شود و بعدها نیز فعالیت ادبی خود ر ا در كنار كسانی چون محمد حقوقی، ‌ابوالحسن نجفی و ... گسترش می‌دهد، ‌سال مهمی به حساب می‌آید. او در این سال‌ها شعر، ‌داستان كوتاه و یادداشت‌هایی برای این روزنامه و آن مجله می‌نویسد. داستان كوتاه «چنار» شاید نخستین داستانی است كه او در «پیام نوین» و در سال 1339 به چاپ می‌رساند. هوشنگ گلشیری در بهمن‌ماه 1340 به اتهام عضویت در حزب توده دستگیر می‌شود و شهریورماه سال 1341 را در زندان‌های اصفهان و قزل قلعه‌ی تهران به سر می‌برد. او در همین سال، مدرك لیسانس‌اش در رشته‌ی ادبیات‌ فارسی را می‌گیرد و در انتشار «جُنگ اصفهان» كه اصولن از شاعران و نویسندگان نواندیش تشكیل شده بود، همكاری می‌كند. دفتر اول جُنگ، در تابستان 1344 و با یادداشت‌ها‌یی از محمد حقوقی، ‌اورنگ خضرایی، ‌مجید نفیسی،‌ هوشنگ و احمد گلشیری و دیگران به چاپ رسیده و شماره‌ی دوم آن نیز در زمستان همان سال و با آثاری از منوچهر آتشی، ‌بهرام صادقی، ‌نیما یوشیج، ‌یدالله رویایی، ‌ابوالحسن نجفی، ‌ابراهیم گلستان و ... روانه بازار مطبوعات می‌شود. گلشیری پیرامون «جنگ اصفهان» و جلسات این حلقه می نویسد: «با انتشار جنگ اصفهان در 1344 این جلسات شكل جدی‌تری گرفت و بعد‌ها با پیوستن نجفی و به همت او حاصل تجربه‌های ما انسجام بیش‌تری گرفت؛ توجه به خود نوشته، اقبال به شكل نمایشی و نه گزارشی، نشان دادن به جای روایت كردن چیزی، ‌پذیرش حضور پنهان نویسنده، توجه به انسجام اثر، ارج نهادن به زبان هم به معنای اصالت زبان در شعر و داستان و هم به معنای جستجوی زبان خاص هر صاحب‌قلم، از اهم معتقدات ما بود. حقوقی، ‌دوست‌خواه،‌ كلباسی، احمد و هوشنگ گلشیری، موحد، ‌میرعلایی و نجفی از اعضای ثابت این جلسات بودند. از نسل دوم جُنگ اصفهان تراكمه، ‌شیروانی، ‌فرخفال، مجید نفیسی در یادم مانده‌اند و بالاخره نسل سوم با كسانی چون كوشان، ‌ضیایی و دیگران تا 1353 ادامه یافت».

بعد‌ها این جلسات از سال‌های 1353 تا 1356 در تهران و با حضور كسانی چون داریوش آشوری،‌ محمدعلی سپانلو و رضا سیدحسینی شكل دیگری به خود گرفت. دو داستان «شب شك» و «مثل همیشه» برای نخستین‌بار در جنگ اصفهان، اولی در دفتر چهارم و «مثل همیشه» در دفتر پنجم، ‌در تابستان 1346 به چاپ می‌رسد. گلشیری در همین زمان مقاله‌ی «سی‌سال رمان‌نویسی» را در بررسی بوف‌كور، ملكوت و سنگ صبور می‌نویسد. او در این‌باره می‌گوید: «وقتی من «شازده احتجاب» را می‌نوشتم باید تكلیفم را با بوف‌كور تعیین می‌كردم، ‌باید تكلیفم را با بهرام صادقی و سنگ صبور صادق چوبك تعیین می‌كردم؛ به همین دلیل هم مقاله‌ی «سی‌سال رمان‌نویسی» را نوشتم».  در اواخر بهمن 1346 گلشیری بیانیه اهل قلم علیه برگزاری «كنگره جهانی نویسندگان و شعرا و مترجمان» كه به واسطه حكومت وقت برگزار شده بود را امضا می‌كند. این بیانیه موجب به وجود آمدن هسته‌ی اولیه‌ی كانون نویسندگان ایران می‌شود.

گلشیری در خرداد 1347 داستان کوتاه «پرنده فقط یك پرنده بود» و در زمستان همان سال «مردی با كراوات سرخ» را به چاپ می‌رساند. او در پنجم اسفند ماه 1352 دوباره دستگیر و به 6 ماه زندان محكوم می‌شود. گلشیری در میان این سال‌ها (52-47) مجموعه داستان مثل همیشه (1347) ، رمان شازده احتجاب (1347) و رمان «كریستین و كید» (1350) را منتشر می‌كند. «شازده احتجاب» تحسین بسیاری از منتقدین و اصحاب ادبی آن زمان را برانگیخت و تا سال‌ها بعد نیز بسیاری همچنان این رمان را شاهكار گلشیری می‌دانستند.

«شازده احتجاب» از معدود آثار داستانی در آن برهه بود كه نویسنده‌اش از ابزار و فنون داستان‌نویسی مدرن -خصوصن روایت جریان سیال ذهن- به شكلی آگاهانه بهره می‌گیرد و از این حیث، رمان (داستان بلند) موفقی را روانه‌ی بازار كتاب می‌كند. گلشیری از نخستین نویسندگانی‌ست كه با تاكید بر فنون داستان‌نویسی و ابزار داستان‌نویس، مساله فرم را بیش از پیش در تحلیل و بررسی آثار داستانی مد نظر قرار می‌دهد و نمود عینی این بخش از اندیشه نویسندگی او نخستین‌بار در «شازده احتجاب» متجلی می‌شود. او در «كریستین و كید» نیز همچنان مصرانه سعی در به كارگیری تكنیك‌های داستان‌نویسی مدرن دارد. پر بیراه نیست اگر «كریستین و كید» را موفق‌ترین رمان عاشقانه معاصر بخوانیم؛ رمانی كه هرگز تن به وجوه احساسات گرایانه‌ی رایج در این دست قصه‌ها نمی‌دهد.

 گلشیری سال 1354 «نمازخانه‌ كوچك من» را به چاپ می‌رساند. این مجموعه شامل داستان‌هایی با عنوان «نمازخانه كوچك من»، «عكسی برای قاب عكس خالی من»، «هر دو روی سكه»، «گرگ»، «عروسك چینی من»، «معصوم اول»، «معصوم دوم»، «معصوم سوم» و«معصوم چهارم» (كه چهار داستان آخر صرفا با اعداد 1، 2، 3 و 4 نام‌گذاری شده) می‌شود. داستان‌های به چاپ رسیده در این مجموعه نشانگر نهایت توانایی گلشیری در انتخاب سبك، توازن فرم و محتوا و توانایی‌های او در زمینه‌ی تكنیك‌های داستان‌نویسی است.

گلشیری در همین سال (1354) نمایش‌نامه‌ی «سلامان و ابسال» و سپس فیلم‌نامه‌ی سایه‌های بلند باد (هر دو چاپ نشده) را می‌نویسد و در 1356 یكی از مهم‌ترین رمان‌هایش یعنی «بره گمشده راعی» (جلد اول: تدفین مردگان) را به چاپ می‌رساند. «بره گمشده راعی» را می‌توان شروع دوران تازه‌ای در داستان‌نویسی گلشیری دانست؛ دورانی كه او در آن بیش‌تر از همیشه در تركیب شیوه‌های روایی غربی و شرقی از خود ممارست نشان می‌دهد.

گلشیری كه در پی ماجرای دستگیری و حبس 6 ماهه در اسفند 52، به 5 سال محرومیت از حقوق اجتماعی و حكم تعلیق از آموزش پرورش محكوم شده بود، در سال 1357 و پس از پایان این حكم، در هنرستان فنی اصفهان شروع به تدریس می‌كند. او چندی بعد، در آبان همان سال با فرزانه طاهری ازدواج می‌كند و از این ازدواج صاحب دو فرزند با نام‌های باربد و غزل می‌شود. داستان بلند «معصوم پنجم یا حدیث مرده بردار كردن آن سوار كه خواهد آمد» یک‌سال بعد در 1358 منتشر می‌شود. گلشیری در این اثر که تحریر آن 4 سال به طول انجامید، با زبانی مطلقن كلاسیك - و از این حیث جسورانه- به بازنمایی مضامین معاصر در چارچوب متون كهن دست می‌زند. بازخورد این اثر در میان اصحاب ادبی گرایش‌های متفاوتی را برانگیخت؛ از نقدهای سلبی گرفته تا تمجیدهایی از شیوه‌ی بدعتگرانه روایت و زبان تجربی آن.

نشست‌های ادبی كانون كه بعد‌ها به جلسات پنج‌شنبه‌ها معروف شد،‌ در سال 1361 از سر گرفته می‌شود و تا سال 1367 ادامه می‌یابد. در این نشست‌ها كسانی چون بزرگ‌نیا، پورمقدم، ‌زراعتی، صفدری، ‌محمدعلی، ‌عظیمی، ‌نفیسی، ‌سپانلو، ‌روبین، روانی‌پور و مندنی‌پور حاضر می‌شوند و آثاری از نجفی، پارسی‌پور، دولت آبادی، ‌دریابندری،‌ براهنی،‌ رادی،‌ دانشور و ‌مدرسی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در مرداد سال 1367 حكم انفصال دائم از خدمات دولتی برای هوشنگ گلشیری صادر می‌شود و این زمینه را فراهم می‌کند تا بالاخره او بیش از پیش و به صورت تمام‌ وقت به فعالیت‌های ادبی و داستان‌نویسی روی بیاورد. گلشیری در همین سال مجموعه داستان «جبه‌خانه» و سال بعد داستان بلند «حدیث ماهیگیر و دیو» را منتشر می‌كند.

مسئولیت صفحات ادبی ماهنامه‌ی مفید كه انتشار آن تا 10 شماره ادامه می‌یابد، در سال 65 به گلشیری واگذار می‌شود. او در ادامه‌ی این روند سردبیری یك شماره از ارغوان (خرداد 1370)، فصلنامه‌ی زنده‌رود ؛ شماره‌های 4، 5، 6، 7، 8، 9 (بهار72) و ماهنامه‌ی كارنامه (دی ماه 77) را بر عهده می‌گیرد.

مجموعه داستان «پنج گنج» در سال 68 و در سوئد منتشر می‌شود. گلشیری در همین سال به دعوت سازمان آیدا برای شركت در برنامه‌ی تبادل فرهنگی ایران و هلند به این کشور سفر می‌كند و در چند شهر دیگر اروپا نیز به سخنرانی و داستان‌خوانی می‌پردازد. او همچنین در فروردین 69 به همین منظور به چند شهر در آلمان، ‌سوئد، دانمارك و همچنین دانشكده مطالعات ایرانی در دانشگاه سوربن در پاریس سفر می‌كند. گلشیری در همین زمان فیلم‌نامه‌ی دوازده رخ و در سال بعد (1370) رمان متفاوت در ولایت هوا؛ تفننی در طنز را در سوئد منتشر می‌كند.

در فروردین 1371 سفرهای خارجی گلشیری ادامه می‌یابد و این‌بار دانشگاه‌های مختلفی میزبان او هستند. او طی سفری كه به آلمان و آمریكا دارد در كنفرانس سیرا در هوستون تگزاس، دانشگاه هاروارد، دانشگاه راتگرز، دانشگاه كلمبیا، دانشگاه شیكاگو و بركلی و همچنین در چندین شهر سوئد و آلمان به ایراد سخنرانی و داستان‌خوانی می‌پردازد.

رمان «آینه‌های دردار» در تابستان 71 و به صورت همزمان در ایران و آمریكا به چاپ می‌رسد. این رمان را گلشیری در شهریور ماه 1370 می‌نویسد. «آینه‌های دردار» از پخته‌ترین آثار گلشیری است. او در این زمان بیش‌تر از همیشه به داستان‌نویسی در سبك خودش تسلط پیدا می‌کند و حالا یكی از بدیع‌ترین رمان‌هایش را به نگارش درمی‌آورد. رمان‌های «جن‌نامه» و «آینه‌های دردار» از مهم‌ترین رمان‌های گلشیری‌ست كه در سال‌های پایانی عمر او نوشته می‌شوند و بخش مهمی از منویات و دغدغه‌های او پیرامون داستان‌نویسی در این دو تجلی می‌یابد؛ به گونه‌ای كه می‌توان این دو اثر را - به لحاظ ماهوی- گویای اندیشه‌های یك عمر داستان‌نویسی گلشیری به حساب آورد.

سال 1374 «درستایش شعر سكوت» (نظریه‌ای در نقد شعر) و مجموعه داستان «دست تاریك، دست روشن» به چاپ می‌رسد. گلشیری در فروردین 1376 به دعوت بنیاد «هاینریش بل» و در پی سفر به آلمان، رمان «جن‌نامه» را پس از 13 سال به پایان می‌رساند و در همین زمان برنده جایزة «هلمن-هوت» می‌شود. او در این سال‌ها نیز همچنان به شهر‌های مختلف آلمان، هلند، ‌سوئیس و فرانسه برای ایراد سخنرانی و داستان‌خوانی سفر می‌كند. در زمستان 1376 رمان «جن‌نامه» در سوئد و كتاب «جدال نقش با نقاش» در آثار سیمین دانشور به چاپ می‌رسد و پاییز 78 نیز مجموعه مقالات گلشیری تحت عنوان باغ در باغ در دو مجلد روانه بازار كتاب می‌شود.

گلشیری در 18 خرداد 1379 در گورستان امام زاده طاهر كرج به خاك سپرده شد.